Թէեւ հայկական առածը կ’ըսէ որ «երկաթը տաք տաք կը ծեծեն», բայց այս պարագային կարելի չէր որդեգրել նման մօտեցում մը, երբ հարցը կը վերաբերի իրաւաբանական–օրինականութեան դաշտին, որ լուրջ ու մանրազնին փնտռտուքի, հետազօտութեան եւ վերլուծումի կը կարօտի:
Արդարեւ յստակ է համաձայնութեան վերջնական պատկերը, որուն մասին լայնօրէն անդրադարձած էր Լոս Անճէլըս Թայմզ (Los Angeles Times) օրաթերթը: Կիլիկեան Աթոռի Արեւմտեան Թեմի Ազգային Առաջնորդարանին եւ Լոս Անճէլըսի Փօլ Կեթի Թանգարանին (Paul Getty Museum) միջեւ տեղի ունեցած «վերջնական համաձայնութեան» հիման վրայ, Ազգային Առաջնորդարանը՝ հանրածանօթ, ազգային հպարտութիւն առթող, 13րդ դարու հայկական ձեռագիր «Զէյթունի Աւետարան»-ին՝ Թորոս Ռոսլինի ձեռքով նկարազարդուած առաջին ութ էջերը, զորս Փօլ Կեթի Թանգարանը գնած էր 1994 թուականին, վերապրողի մը ժառանգորդներէն, երկարաշունչ ծախսալից դատական գործողութիւններէ ետք՝ սկուտեղի վրայ կը վերադարձնէ Փօլ Կեթի Թանգարանին, ըսելով. զքոյս ի քոյոց քեզ մատուցանեմ – դուք մեզմէ աւելի լաւ կրնաք խնամել մեր ազգային մշակութային արժէքները եւ հոգ տանիլ անոնց: Ո՜Հ ինչ ողբերգութիւն:
Վերլուծելէ առաջ այս «մութ օրինական համաձայնութիւնը» կը փափաքիմ զուգահեռական մը գծել մէկ ա՛յլ տխուր իրողութեան հետ, որուն դէմ յանդիման կրնանք գտնուիլ օր մը: Եթէ պատահի որ մօտիկ ապագային Թուրք կառավարութիւնը մեզի ըսէ. «ես Աղթամարի Ս. Խաչ Եկեղեցիին աւելի լաւ կրնամ հոգ տանիլ, քան Պոլսոյ Պատրիարքութիւնը», ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր պատասխանը: Պիտի հրաժարի՞նք արդեօք մեր մշակութային կոթողներէն, որովհետեւ չունինք կամքն ու կորովը հոգալու եւ տէր կանգնելու մեր մշակութային գանձերուն:
Առիթը ունեցած եմ մօտէն տեղեակ ըլլալու սկզբնական աշխատանքներուն-նպատակներուն, երբ 2004 թուականին տակաւին կը գործակցէի իրաւաբան Վարգէս Եղիայեանի գրասենեակին հետ որպէս հետազօտող աշխատակից: Այդ առիթով, ի շարս հայ ժողովուրդին պատկանող ա՛յլ մշակութային գանձերուն որոնք այսօր կը գտնուին օտար թանգարաններու մէջ, յատուկ կերպով շօշափեցինք «Զէյթունի Աւետարան»-ին հարցը որ կը գտնուէր Լոս Անճէլըսի Փօլ Կեթի Թանգարանին մօտ, եւ որուն համար հաւաքուած էինք Մարք Կիրակոսի եւ Պրայըն Գապաթէքի իրաւաբանական գրասենեակին մէջ, ուր ներկայ էր, բացի փաստաբաններէն, յատուկ այս առաքելութեամբ եկած՝ հայկական ձեռագիրներու մասնագէտ Տիար Լեւոն Չուգասըզեան, որուն աշխատանքային մասնակցութիւնը ապահովելու համար՝ խորհրդակցութեան աւարտին Մարք Կիրակոս դրամական նախնական հատուցում մըն ալ կատարեց անմիջապէս:
«Զէյթունի Աւետարան»-ին հարցը երկար ատեն շօշափեցինք ժամանակին՝ իրաւաբան Եղիայեանի հետ: Նկատի ունենալով որ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը իրաւատէրն էր այս Աւետարանին –-աւելի ուղիղ պիտի ըլլար ըսել պահապանը, որովհետեւ ազգային մշակութային հարստութիւն մը չի՛ կրնար հաստատութեան մը սեփականութիւնը ըլլալ,– հետեւաբար անհարժեշտ էր որ իրաւատէրը ի՛նք դատարանի միջոցաւ պահանջէր հայ ժողովուրդի մշակութային սեփականութիւնը: Նկատի ունենալով սակայն որ Ամերիկեան դատարանի առջեւ Կաթողիկոսութիւնը իրաւունք չունէր ուղղակի կերպով պահանջելու, որովհետեւ արտասահմանի մէջ գտնուող հաստատութիւն մըն էր, հետեւաբար անհրաժեշտ էր դատական հարց ներկայացնել Արեւմտեան Ազգային Առաջնորդարանի անունով, որ օրինական ներկայացուցիչն է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան:
Հակիրճ պատմական մը ներկայացուցի մեր ընթերցողներուն, որպէսզի իմանան թէ ինչո՛ւ Ազգային Առաջնորդարանը յարոյց դատը եւ ո’չ թէ Կաթողիկոսարանը, եւ նոյն ատեն բացայայտելու սա ճշմարտութիւնը թէ այս աշխատանքին մէջ իր առիւծը բաժինը ունէր Եղիայեան իրաւաբանական գրասենեակը, որուն անունն անգամ չտեսայ յիշատակուած Լոս Անճէլըս Թայմզ օրաթերթին մէջ: Քիչ մը խորհրդաւոր եւ զարմանալի…
Արտաքնապէս հանրութեան ներկայացուած «ծածուկ համաձայնութիւնը» կ’առաջնորդէ ընթերցողը զանազան խորհրդածութիւններու: Հակամարտ երկու խումբերու կողմէ կատարուած պաշտօնական յայտարարութիւնները ո՛չ միայն կը վրդովեն գիտակից հայը, այլեւ կասկածի տակ կ’առնեն Ազգային Առաջնորդարանի ծածուկ գործունէութիւնը, այլ խօսքով թափանցիկութեան բացակայութիւնը: Ի վերջոյ ազգային մշակութային հարստութիւններու պահպանումը կը մտահոգէ եւ կը մտատանջէ իւրաքանչիւր գիտակից հայ, անկախ իր դաւանական կամ քաղաքական պատկանելիութենէն:
Ըստ Փօլ Կեթի Թանգարանի տնօրէն Թիմոթի Բօթց-ի (Timothy Potts), պաշտօնապէս յայտարարուած եւ արձանագրուած «համաձայնութեամբ» «երկու հակամարտ կողմերն ալ հաւասարապէս ուրախ են, որովհետեւ երկու կողմերն ալ շահաւոր են, տարբեր առումներով».
ա. Փօլ Կեթի Թանգարանը պաշտօնապէս կը յայտարարէ որ «Զէյթունի Աւետարան»-ին՝ Թորոս Ռոսլինի ձեռքով նկարազարդուած առաջին ութ էջերուն պաշտօնական իրաւատէրը Ազգային Առաջնորդարանն է:
բ. Փօլ Կեթի Թանգարանը, ինչպէս անցեալին, նոյնպէս եւ այսօր պիտի շարունակէ պահել իր հաւաքածոներուն մէջ «Զէյթունի Աւետարան»-ին՝ Թորոս Ռոսլինի ձեռքով նկարազարդուած առաջին ութ էջերը: Թէեւ պաշտօնական յայտարարութեան մէջ կը նշուի որ այդ փոխանցումը թանգարանին՝ պիտի կատարուի Յունուար 1, 2016 թուականին:
Ինչպէս հայկական առածը կ’ըսէ. «այս փիլաւը տակաւին շատ ջուր կը վերցնէ»: Ազգային Առաջնորդարանի փաստաբանին ՝ Լի Պոյտ-ի (Lee Boyd) յայտարարութիւնը ո՛չ մէկ ձեւով համոզիչ է երբ հարցը իր բոլոր կողմերով իրաւական դաշտ իջնելէ ետք՝ դատավարութեան չներկայացաւ: Անգամ մը եւս կը մղուինք մտածելու թէ արդեօ՞ք փաստաբաններուն ձեռնտու էր համաձայնութեան գալ եւ ստանալ իրենց աշխատանքի «արդար» հատուցումը, նկատի ունենալով որ այդ գումարը պիտի վճարուէր Փօլ Կեթի Թանգարանին կողմէ, ինչպէս պաշտօնական յայտարարութիւնը կը վկայէ: Պէտք կա՞յ աւելի խորհրդածութեան, թէ ի՞նչ կրնար պատահիլ եթէ դատական ճակատամարտը առաջ երթար հսկայական ծախսերով, եւ թէ ո՞վ պիտի վճարէր այդ ծախսերը: Մեր ընթերցողներուն կը թողունք այս մասին աւելի խորհրդածել եւ յանգիլ եզրակացութեան:
Նոյնպէս, անարգական կը գտնենք «համաձայնութեան» պաշտօնական յայտարարութիւնը, երբ կ’ըսուի որ Փօլ Կեթի Թանգարանը մեր գանձերը աւելի լաւ կրնայ պահել: Հապա ո՞ւր մնաց արժանապատուութիւնը մեր հայրենիքի Ազգային Մատենադարանին, ուր վերջին հարիւրամեակին արդիական բոլոր միջոցներով խնամուած-պահուած են մեր հազարաւոր ձեռագիրները, որոնց շարքին է նաեւ նոյն ինքն «Զէյթունի Աւետարան»ը: Ո՞ւր մնացին արժանապատուութիւնը մեր այլ հաստատութիւններուն -–Երուսաղէմ, Վենետիկ, Վիեննա– ուր նոյնպէս պահուած են մեր հազարներու հասնող ուրիշ ձեռագիրները:
Նոյնքան անարգական է նաեւ Ազգային առաջնորդարանի փաստաբանին՝ Լի Պոյտ-ի (Lee Boyd) սա յայտարարութիւնը. «Մեր գլխաւոր նպատակը այս ձեռագրի էջերը Փօլ Կեթի Թանգարանէն խլել չէր. ընդհակառակն կը հաւատանք որ թանգարանը լաւագոյնս խնամած էր զանոնք եւ տակաւին կը շարունակէ պահպանել ցուցադրելով զանոնք Հարաւային Քալիֆորնիոյ ստուար հասարակութեան, որուն մաս կը կազմեն նաեւ հայ ընտանիքներ»: Ա՛յսքան սոփեստութիւն եւ աճպարարութիւն՝ ո՛չ միայն անհադուրժելի է, այլեւ խի՛ստ դատապարտելի:
Ու կը շարունակէ Լի Պոյտ, յատարարելով որ « մեր նպատակը ուշադրութիւն հրաւիրել էր եւ ցոյց տալ որ տակաւին անլոյծ եւ չաւարտած հարցեր կան որոնք տակաւին լուծումի կը կարօտին», ակնարկելով Ցեղասպանութեան տարիներուն կողոպտուած մշակութային գանձերուն: «Ասիկա առաջին քայլ մըն էր մշակութային գանձերու վերականգնումին (restitution) եւ կը յուսամ որ վերջինը չ’ըլլար» : Որքա՜ն խղճալի եւ ամօթալի է նման մօտեցում մը մեր դարաւոր ազգային գանձերուն նկատմամբ:
Հանրային արձանագրութիւն (public record) է որ նախ քան այս տխրահռչակ «համաձայնութիւնը», Ազգային Առաջնորդարանը կը պահանջէր $35 միլիոն տոլարի փոխհատուցում, սակայն՝ անհասկնալի պատճառներով հատուցումը վերածուեցաւ «մութ համաձայնութեան», որուն ծալքերուն մասին հաւանաբար պիտի կարողանանք աւելի մանրամասն գրել յառաջիկային՝ Յունուար 1, 2016 թուականէն ետք, երբ պաշտօնապէս, դատարանային համաձայնութեամբ, «Զէյթունի Աւետարան»-ին՝ Թորոս Ռոսլինի ձեռքով նկարազարդուած առաջին ութ էջերը կրկին յանձնուին Փօլ Կեթի Թանգարանին:
Այս տխրահռչակ «համաձայնութիւնը» արդարացնելու համար, յառաջ կը բերուի ա՛յն առարկութիւնը, որպէս թէ Փօլ Կեթի Թանգարանը յայտարարած է որ 1943 եւ 1952 թուականներուն տպագրուած յօդուածներուն մէջ [ո՞վ կամ որո՞նք են այդ յօդուածները գրողը կամ գրողները առ այժմ մեզի անծանօթ կը մնան] ցոյց կը տրուի որ հայ Եկեղեցին պաշտօնապէս տեղեակ էր թէ Մէսէչուսէց նահանգի մէջ ապրող հայ ընտանիքի մը մօտ կը գտնուէին «Զէյթունի Աւետարան»-ին՝ Թորոս Ռոսլինի ձեռքով նկարազարդուած առաջին ութ էջերը եւ սակայն ո՛չ ոք իրաւական քայլ մը առած էր զանոնք վերստանալու: Այս յայտարարութիւնը ո՛չ մէկ ձեւով կրնար նուազեցնել Ազգային Առաջնորդարանի պահանջատիրութեան հզօրութիւնը, որովհետեւ վերեւ յիշատակուած թուականներուն՝ Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը հաստատուած ներկայացուցչութիւն իսկ չունէր Միացեալ Նահանգներու մէջ, այլ խօսքով՝ Կիլիկեան Թեմ գոյութիւն չունէր Միացեալ Նահանգներու մէջ 1957-էն առաջ, եւ հետեւաբար՝ Փօլ Կեթի Թանգարանին մարտահրաւէր պատճառաբանութիւնը ո՛չ մէկ դրական արդիւնքի կրնար հասնիլ:
Վերեւ յիշատակուած բոլոր բացատրութիւններու լոյսին ներքեւ, մենք չենք համոզուած որ Ազգային Առաջնորդարանը իրաւունք ունէր նման տխրահռչակ համաձայնութիւն կնքելու Փօլ Կեթի Թանգարանին հետ: Չմոռնանք յիշատակելու այստեղ այն բացարձակ ճշմարտութիւնը թէ, ինչպէս Կարօ Արմէնեան վերջերս յայտարարեց, մեր սրբութիւնները անձնական սեփականութիւններ չեն: Այս պարագային ալ նոյնը բարձրաձայն պէտք է կրկնել եւ յայտարարել՝ թէ մեր մշակութային գանձերուն իրաւատէրը մենք ենք, այսինք հայ ժողովուրդը եւ ո՛չ թէ կրօնական եւ կամ աշխարհական հաստատութիւն մը. արդարեւ՝ պէտք է ըլլանք հաշուետու եւ թափանցիկ՝ մեր բոլոր գործառնութեանց մէջ:
