«Թող գիտնան դատաւորները, թէ պարտաւոր են դատել գրաւոր օրէնքներու համաձայն, քաջ համոզուած ըլլալով որ իրենք ալ պիտի ներկայանան օր մը երկնաւոր դատաստանին»

(Մխիթար Գօշ –Նախադրութիւն թիւ 11)

Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ կեանքին մէջ պատահած՝ վերջին հարիւրամեակի ալեկոծումներն ու փոթորկալից օրերը մեզի կը ստիպեն որ անդրադառնանք այն դժբախտ երեւոյթներու մասին, որոնք այսօր ո’չ միայն կը բեկանեն ու կը խռովեն հաւատացեալին կեանքը, այլեւ զինք ընդմիշտ կը հեռացնեն իր պապերու հաւատքէն:

Ահաւասիկ այս մտահոգութենէն ելլելով, պիտի աշխատինք ցոյց տալ պայմաններն ու շարժառիթները այս ողբերգական վիճակին, նախ վերլուծելով օրէնքի հասկացողութիւնը ու ապա օրէնքի բացակայութեան տխուր պարագաները, նամանաւանդ Հայց. Եկեղեցւոյ ընդհանուր կեանքէն ներս ԱՅՍՕՐ:

Ի՞նչ կը հասկնանք օրէնք ըսելով. Ազգովին կ՛ապրինք ողբերգական վիճակի մէջ: Կեանքի պայմանները եւ հանրային լուրջ հետաքրքրութեան պակասը մեզ կանգնեցուցած են քայքայիչ վտանգներու առաջ, որոնց առ հասարակ գիտակցութիւնն անգամ չունինք: Դժբախտաբար եկեղեցւոյ խունկը եւ եկեղեցական պաշտօնէութեան բեմական հրապոյրը առաւել հիմնական տեղ կը գրաւեն մեր հոգիին մէջ քան Հայց. Եկեղեցւոյ ժողովրդապետական կառոյցը նուիրագործող եւ ամրացնող պատուանդանը որ կը կոչուի ՕՐԷՆՔ:

Նախ սահմանենք օրէնքի հասկացողութիւնը.-

Ա.- Անտառի օրէնք- անսկզբունք վայր, դէպք, ուր զօրաւորին կամքն է որ կը տիրապետէ, կը ղեկավարէ: Լա Ֆոնթէնեան հասկացողութեամբ՝ «զօրաւորագոյնին իրաւունքը միշտ լաւագոյնն է» (La raison du plus fort est toujours la meilleure):

Բ.- Բնական կամ բնութեան օրէնք- անփոփոխելի կապը որ գոյութիւն ունի բնութեան զանազան երեւոյթներուն մէջ եւ միջեւ:

Գ.- Ամբոխային օրէնք- իւրովին դատաստան ընել, «յանցաւորը» առանց դատարան յաձնելու մահուան դատապարտել:

Դ.- Սահմանադրական օրէնք- որ պետութեան կազմին ձեւը եւ իշխանութեան ու քաղաքացիներուն իրաւունքները կը սահմանէ:

Ե.- Միջազգային օրէնք- որ կը ճշդէ, կ՛որոշէ պետութիւններու փոխադարձ յարաբերութիւնները եւ անոնց իրաւական դրութիւնը:

Զ.- Քաղաքացիական օրէնք- որ կը սահմանէ տուեալ երկրին քաղաքացիներուն մասնաւոր սեփականութեան, փոխադարձ պարտաւորութիւններուն, ընտանեկան եւ ժառանգական հարցերուն վերաբերեալ տրամադրութիւններ, կանոններ:

Է.- Քրէական օրէնք- յանցանքները եւ անոնց համար ըլլալիք պատիժները սահմանող կանոն:

Իսկ այս բոլորէն դուրս կայ նաեւ մեր ամէնօրեայ կեանքին մէջ պարզուող անհասկնալի եւ անընդունելի իրողութիւն մը, որ կը կոչուի «օրէնք շինել», այսինքն՝ օրէնքէ դուրս քմահաճօրէն կամք պարտադրել եւ զայն վերածել սովորական երեւոյթի:

Հակիրճ պատմականով մը նախ բացատրենք թէ ինչ հոլովոյթներէ անցած է օրէնքի հասկացողութիւնը դարերու ընթացքին, ինչպէս իրագործուած է մեր ժողովուրդի ամէնօրեայ կեանքին մէջ ու ապա վերածուած դատաստանագրքի-կանոնագրքի, միանգամ ընդմիշտ պարզացնելու եւ յստակացնելու օրէնքի հասկացողութիւնն ու կիրարկումը:

Քրիստոնէական առաջին դարերուն, եկեղեցիները կը ղեկավարուէին առաքելական, եկեղեցւոյ հայրերու եւ ժողովներու կանոններով: Հայոց պարագային՝ Կանոնագրութեան առաջին ժողովածուն շատ հաւանական է որ պատրաստուած է Ե. Դարուն, Թարգմանիչներու ձեռքով: Առ նուազն երեք Տիեզերական Ժողովներու եւ Առաքելական Կանոններու թարգմանութեան մասին գրաւոր փաստագրեր կան:

Երկրորդ կարեւոր ժողովածուն կազմած է Յովհան Օձնեցի կաթողիկոսը Ը. Դարու առաջին կէսին: Երրորդ ժողովածուները կազմուած են Ժ. Դարուն, անյայտ հեղինակներու կողմէ: Չորրորդ Ժողովածու մըն ալ  կազմած է Ներսէս Լաբրոնացին ԺԲ. Դարուն, որուն օրինակը մեզի չէ հասած: Հինգերորդ ժողովածուն կազմած է Մխիթար Գօշ, քաղելով նախորդ աղբիւրներէն, ինչպէս նաեւ մահմետական աղբիւրներէն:

Մխիթար Գօշի «Դատաստանագիրք Հայոց»ը, իր իւրայատուկ տեղը ունի հայ ժողովուրդի իրաւունքի պատմութեան մէջ: Օրէնքներու միակ ժողովածուն է որ մեզի առիթ կ’ընծայէ մօտաւոր գաղափար մը ունենալու հայկական քաղաքացիական իրաւունքի մասին:

Քաղաքացիական օրէնքներու կողքին, եկեղեցական օրէնքները յատուկ ուշադրութեան առարկան դարձած են մեր հոգեւոր իշխանութեանց, եւ ճիշդ այդ պատճառով «Դատաստանագիրք»ը եղած է ամենէն տարածուած օրինագիրքը մասնաւորաբար հոգեւոր դատարաններու մէջ, մանաւանդ ընտանեկան ու ժառանգական իրաւունքներու կապակցութեամբ:

Մխիթար Գօշի «Դատաստանագիրք Հայոց»ի յօրինման շարժառիթները շատ յստակ են մեզի, որովհետեւ իր գրքին առաջին բաժնին մէջ որ «Նախադրութիւն» կը կոչուի, յստակօրէն բացատրած է այն պատճառները որոնք մղեցին զինք ձեռնարկելու պատասխանատու այս գործին: Տասներկու կէտերէ բաղկացող շարժառիթներուն մէջ, մեր ուշադրութեան առարկան կը դարձնենք երկու կարեւոր պատճառներ, որոնք սերտ կապ ունին մեր իրաւաբանական, մեկնողական աշխատանքին մէջ, որովհետեւ մեր նպատակն է ներկայացնել օրէնքի եւ դատաստանի պակասը Հայց. եկեղեցւոյ կեանքէն ներս, ուր կը տիրէ բիրտ ոյժը, դրամը, ոխակալութիւնը, վրէժխնդրութիւնը եւ ամբարտաւանութիւնը, այն ալ՝ քսանմէկերորդ դարուն:

Այդ երկու կէտերն են.-

ա.- « Այլեւս չի’ զցացուիր Ս. Հոգւոյն բարերար ազդեցութիւնը, ինչպէս էր անցեալին, երբ մարդիկ լեցուած անոր զօրութեամբ՝ գրաւոր դատաստանական օրէնքներու կարիքը չէին զգար»:

բ.- «Եպիսկոպոսները, վարդապետները, քահանաները, իշխանները եւ այլ շատ աշխարհականներ, տգիտութեան եւ կաշառքի շնորհիւ կը խեղաթիւրեն արդար դատաստանը»:

Դատարանական կազմը, որու մասին լայն տեղ տուած է Մխիթար Գօշ իր Դատաստանիգիրքի երկրորդ բաժնին մէջ, «Եկեղեցական Կանոններ» անուան տակ, կորիզը պիտի ըլլայ մեր ուսումնասիրութեան: Թէեւ, համաշխարհային իրաւաբանական աշխարհայեցողութեան հասկացողութեան մէջ, դատարանը վճիռներ արձակելու եւ պատիժներ սահմանելու սկզբունքներով իր մէջ կը մարմնաւորէ հաւասար հատուցման գաղափարը, սակայն Մխիթար Գօշի մօտեցումը ամբողջութեամբ տարբեր է այն իմաստով որ, դատարանը ըլլալով հաստատութիւն մը, անհրաժեշտ է որ դրական ոգիով զգայնութիւն ցուցաբերէ դատեալին հանդէպ. «եւ թէպէտ յամենայն իրս ողորմութիւնն լաւագոյն է, բայց ի դատաստանն ուղղորդն է պատշաճ» (Նախդ. Գլ. Ժ.շ էջ 28): Այլ խօսքով՝ դատարանը իր խրատական միջոցներով, պարտաւոր է մեղաւորը առաջնորդել դէպի շիտակ ճանապարհ, ո’չ թէ խիստ պատիժներ տնօրինելով, այլ բարոյապէս ուղղելու անհրաժեշտ միջոցներ գործադրելով,  «զի խրատեսցեն զստահակսն»:

Ին՞չ օրինական խախտումներ պէտք է դատարան բերուին կ’ըսէ Մխիթար Գօշ: նախ կը սահմանէ որ մարդկային յարաբերութեանց մէջ երեք տեսակ վարքի ձեւեր կան.- չար, բարի, միջակ «բայց երեք են որով վարին մարդիկ – չար եւ բարի եւ միջակ: Արդ՝ որ յայտնի բարի մարդիկ են, եւ չզրկեն զոք, նոցա չէ’ պիտոյ դատաստան. եւ ո’չ որ յայտնի չարք են, գողք կամ աւազակք, այլ՝ որ միջակ են, որ ունի դատախազութիւն կամ կարծեօք իրս: Ուստի յայտ է յայսմանէ թէ միջակացն է դատաստանն, եւ միջակք ասին ապաշխարեալքն զմեղս, որոց կշռէ զմեղսն եւ զապաշխարրութիւնն եւ որ առաւել լինի, այն տանի զվճիռն: Նոյնպէս եւ ի դատաստանս» (նախդ. Գլ. Ե. Էջ 24-25):

Մխիթար Գօշ իր Դտաստանագիրքին մէջ, մեծ կարեւորութիւն կու տայ դատարանի նշանակութեան եւ ճիշդ այդ նպատակով ալ կը թելադրէ որ դատաւորները օժտուած ըլլան բոլոր բարեմասնութիւններով, որոնք յատուկ եւ արժանի են այդ բացառիկ պաշտօնին: Շատ հետաքրքրական է նշել այստեղ, որ Մխիթար Գօշ դատաւոր կ’ընդունի միայն Աստուած, որովհետեւ անոր ձեռքերուն մէջն է մարդկային կեանքի երկնային դատաստանը: Մահկանացու մարդիկ միայն կարող են ըլլալ անոր  փոխանորդները այս պարագային. «զի դատաստան առնել Աստուծոյ գործ է. զի նա է ճշմարիտ դատաւոր եւ այլ  դատաւորք նման նմա կոչին» (նախդ. Գլ. Ե. Էջ 26):

ՈՍԿԱՆ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ                                                            (Շար. Ա.)

3 Հոկտեմբեր, 2014